Токтогул булбулдардын учугун улаган мекен!
Бабалар мурасы.Укмуштуу Кыргызстан долбоору менен Кыргызстанды кыдырган Govori.TV мультимедиалык маалымат агенттиги Кыргызстандын түштүгүнө болгон сапарында алгач улуу демократ акын Токтогул Сатылгановдун айылы Токтогул районунан баштады. Айтылуу Токтогул акын атабыз жердеген Токтогул району ырчылардын мекени деп аталып келет. Бул жерде төрөлгөндүн баары эле табигатынан таланттуу болуп төрөлүшөт. Булбул үндүү Гүльнур Сатылганова, салмактуу ырдаган Сыймык Бейшекеев, ар бир ырында өзгөчө сыр катылга Бек Борбиев ж.б. ырчылардын бары мына ушул райондон чыккан.
Токтогул райондук мамлекеттик администрациясы жолдун жээгинде жайгашкан. Убагында кичинекей айыл болгон Токтогул району бүгүнкү күндө ээлеген орду райондо жашаган жүз миңден ашык калкы менен башка региондордон айрымаланып турат.
ДЕМОКРАТ АКЫН
Токтогул району улуу демократ акын Токтогул Сатылганов аркылуу белгилүү болгондуктан биз акындын калтырып кеткен мурасы туурасында сөз кылабыз. Ал үчүн шаардан 60 км алыс жайгашкан Чолпон-Ата районуна бардык. Токтогул Сатылганов 1864-жылы Кетмен-Төбө районунун Саз-Жийде айылында кембагалдын үйүндө туулган. Төкмө акын жокчулуктун азабын жон териси менен тартып, 13 жашында байларга малай болгон. Бала кезинен элдик чыгармаларга ынак өсүп, ыр-күүлөрдү жатка билген. 1882-жылы Токтогул Дыйканбай аттуу манаптын Арзымат деген ырчысы менен айтышка чыгып анда 18 жаштагы өткүр, сөзү курч Токтогул өзүнөн бир топ жаш улуу дасыккан ырчыны жеңип алган. Андан кийин сөзгө бай экени, эл таламын талашкан төкмө экени жар салынып элдин алкоосуна татый баштаган.

Акындын туулуп өскөн айылында анын колдонгон буюмдары, черткен комуздары, кийген чапаны, жазган каттары жана чыгармалары турган Токтогул Сатылганов атындагы мемориалдык үй-музеий бар. Алгач музей 900 экспонат менен ачылса, бүгүнкү күндө экспонаттардын саны 1300дөн ашат.
АКЫНДЫН КҮМБӨЗҮ
Музейден алыс эмес жерде акындын күмбөзү бар. Ал жерге атайын мамлекет 6 сотых жер бөлгөн. Бул жерде акындын баласы, окуучусу жана жубайы Сейдимкан апанын күмбөзү бар.
Токтогулдун жашаган үйү
Ушул эле айылда тагырагы күмбөздөн 600 метр алыс жайгашкан дөңсөөдө акындын жашаган эки бөлмөлүү үйү бар. Акындын үйү мамлекет тарабынан каттоого алынып үй-музейди күзөтчү кайтарып турат.
Таалайбек Жаныбеков- охранник дома-музея

Үй-музейдин ичинде акындун үй-бүлөсү убагында колдонгон буюмдары жана үй-идишетри турат. Бул жерде жыгачтан жасалган кооз кашыктарды, тамак жасалуучу чоң казан, тазик, кумура жана колго жасалган тегирмен бар.
Жокчулуктун азабын жон териси менен тарткан акындын чыгармалары дал ушул жерде жаралган. Акынга жаратылыштын таза абасы, эңкейиштен агып жаткан суунун дабышы, үйдүн жанынан орун алган жанар тоолор чыгармачылык эргүү берип турган.
Эл арасында айтылып жүргөн маалыматтарга караганда ал олуя да болгон. Ал өлөөр алдында "жакында көз жумам" деп айтып андан көп узабай каза болгон деп айтылып келет.
Токтогулдун атасы абдан шайыр, тамашакөй ал эми апасы даанышман, акылдуу жана айылдын кошокчусу болгон. Акындын эң алгачкы устаты анын апасы болгон. Ал 12 жашынан баштап ырдап баштаган. Алгач элдик ырларды андан соң фольклорго өткөн.
Төкмө акындын өмүр таржымалы
1884-жылы Токтогул үйлөнүп, Топчубай аттуу уулдуу болот. Уулу төрөлгөн соң акын энесинин туугандарынын айылы Ийри-Суу деген жерге көчүп келип, 1898-жылы Анжиян көтөрүлүшүнө катышты деген жалаа менен камакка алынып, Сибирге сүргүнгө айдалып кеткенге чейин жашаган.
Ошол мезгилдеги салт боюнча ар бир болуш-бийдин жан-жөөкөрлөрүнүн катарында аны мактап эл чогулган жерде жар салып турган ырчысы болгон. Токтогулдун талантына тамшанган далай бай-манаптар аны өзүнө ырчы кылгысы келген деп айтылат. Бирок Токтогул эч кимисине баш берген эмес. Аларга башын ийип жагынып же алардын кокту толгон малын, сандыгы толгон дүнүйөсүн мактап ырдап кошоматтык кылган эмес. Акындын өмүрүн изилдөөчүлөрдүн пикиринде анын сүргүнгө жалган жалаа менен айдалышына дал ушулар себеп болгон.
Токтогул Сибирде да өз өнөрүн таштабай токойдо дарак кыйып жүрүп кайыңдан комуз чаап кыргыздын ырлары менен кошо орус ырларын да чертип өзүнө окшоп эркинен ажырагандардын көңүлүн көтөрүп Иркутскинин түрмөсүндө жети жылдай камалган. 1910-жылы ал Сибирден качып келген. Ал качып келген жылы анын аялы жана уулу каза болуп калган.


Акынга Коргоол ырчы уулуң жок деп угузганда, ал муңдуу ырларын ырдаган.

Туура-туура басканда,
Турумтай сыны бар эле,
Туурга эсен жеткирсе,
Дубанга чуркаар тай эле.

Кайра-кайра басканда,
Карчыга сыны бар эле.
Каруу күчкө толгондо
Калк үчүн чуркаар жан эле.

Каркылдап каздар көл сактайт,
Кара ылаачын чөл сактайт,
Карып калган атакең
Кай жака барып жан сактайт?!

Куркулдап куулар көл сактайт,
Куу ылаачын чөл сактайт,
Куурап калган атакең
Куюгуп кайда жан сактайт?!

Көп ырларында акын жашоонун баркы, чыныгы бийик мамилелер, чыныгы сезимдер жөнүндө ой толгоп, эмгек, ынтымак, адамгерчилик сапаттарды сыпаттаган.

Мисалы:

Аргымакты жаман деп, бууданды кайдан табасың?

Агайынды жаман деп, тууганды кайдан табасың?

Ак саманды жаман деп, чөптү кайдан табасың?

Аз дүйнөнү жаман деп, көптү кайдан табасың?

деп акын элди ынтымакка, колдо барды барктоого, токпейилдикке чакырат.

Ошол эле мезгилге элдин зар-муңун, оор турмушун баяндаган "Замана" аттуу ыры да жаралат:

Далайларды кор кылып,

Зарланткансың, замана,

Кедейлерди байларга

Карматкансың, замана

Ажыдаардай залимге

Арбаткансың замана

Желмогуздай байларга

Жалматкансың замана.


Токтогул Сибирден качып келгенден кийин 1916-жылы эки бөлмөлүү үй салган. 1922-жылы акын экинчи жолу өзүнөн 19 жаш кичүү Сейдимкан апага үйлөнүп 1933-жылы ооруудан улам каза болгон. Артында Бабаджан аттуу уулу калган.
Улуу акын жаштайынан эле өз чеберчилиги менен жумурай журтту өзүнө тартып турган адам болгон. Токтогул тиги же бул айылга келип конуптур деген кабарды уккан эл жөө-жалаңдап болсо да адырды ашып, сууну кечсе да ошол жерге барып акындын таңшыган үнүн угуп кайтышканы эл оозунда айтылып келет.
Бүгүнкү күндө Токтогул Сатылганов атабыз туулуп өскөн жердин жашоочулары акындын жериндеши болуп калышканын сыймыктануу менен айтып келишет. Атабыздын ырдаган ырылары, черткен күүлөрү Токтогул районуна өзгөчө дем берип келет. Токтогул району таланттуулардын мекени болгондуктан ырчы Сыймык Бейшекеев туулуп өскөн жери тууралуу төмөнкүлөргө токтолот.
Сыймык Бейшекеев
Токтогулдун торгою
Айтылуу Токтогул акын атабыз жердеген Токтогул району ырчылардын мекени. Бул жерде төрөлгөндүн баары эле табигатынан таланттуу, булбул үндүү болуп төрөлүшөт. Биз бул сөздү тастыктап Токтогулдун торгойун тапканга аракет кылдык. Биздин чыгармачыл топко 12 жаштагы Токтосун Садиев жандуу үн менен ырдап берди.
Токтосун жандуу үн менен гана ырдабастан комуз да черте алат. Жаш талант келечекте белгилүү ырчы болгусу келет. Анын айтымында Токтогулдан чыккан ырчылардын баары Токтогул Сатылгановдой белгилүү болгусу келет. Азыркы учурда Токтосундун талантын баалап борборго чакырып жатышыптыр.
Кыргызстан таланттуулардын мекени. Токтосун Садиевдей жаш таланттарды көрүп жаңы өсүп келе жаткан жаш муун ата-бабалардын мурасын муундан-муунга улантып, кыргыздардын тарыхы сактап аны укумдан тукумга өткөрүп берерине ишеним чоң. Кыргыздардын басып өткөн жолу, келечек муунга калтырылган мурас!
Авторы:

Кайыргуль Урумканова
Акылай Маратова
Жээнбек Сагыналиев
Адилет Джумакадыров

Бул материалдар Интерньюс-Кыргызстандын колдооусу менен даярдалды.

Made on
Tilda